مفهوم بازار

مفهوم بازار : وقتی از بازار سخن به ميان می آيد عامه مردم به مفهوم جغرافيايی بازار توجه کرده ، و يک منطقه پر رفت و آمد از شهر را به خاطر می آورند که  دارای مغازه ها ، حجره ها و سراهای بسيار است. اين برداشت از بازار درست ، ولی ناقص است و اگر برای بازارهای گذشته مناسب بود ، برای بازارهای کنونی مناسب نيست. زيرا امروزه توسعه حمل و نقل ، ارتباطات ، فعاليت های بانکی و … ، تماس بين خريداران و فروشندگان را از مسافت های بسيار دور ، امکان پذير ساخته است.

بنابراين ، می توان بازار را به يکی از دو بيان زير ، که در عين حال مکمل همديگرند ، تعريف کرد :

1 )

هر واحد بازرگانی يا توليدی ، در فضای اقتصادی جامعه خود فعاليت می کند ، اين فضای اقتصادی را که شامل خريداران ، فروشندگان ، واسطه های معاملات بازرگانی ، بنگاه های پولی ومالی ، بنگاه های کاريابی ، بنگاه های حمل و نقل و … است ، می توان از نظر آن واحد بازرگانی يا توليدي «بازار» به حساب آورد.

2 )

بازار يک کالا يا خدمت شامل قلمرو مشخصی است که در درون مرزهای آن ، خريداران و فروشندگان آن کالا يا خدمت با يکديگر تماس می گيرند و در رفع نيازهای خود می کوشند تا براساس عرضه و تقاضای آنان ، قيمت يکسانی برای آن کالا يا خدمت پديد آيد و تمامی مبادلات آن کالا يا خدمت با اين قيمت صورت گيرد.

گاهی اين قلمرو به وسعت يک شهر ، گاهی به وسعت يک استان ، گاهی به وسعت يک کشور ؛ گاهی به وسعت يک منطقه از جهان و گاهی به وسعت تمامی جهان.

بنابراين ، می توان گفت که هرگاه شرايط مساعدی برای مبادله کالاها و خدمات بين خريدار و فروشنده فراهم شود ، در واقع يک بازار تشکيل شده است خواه خريدار و فروشنده در بازار حضوز فيزيکی داشته باشند يا بدون حضور فيزيکی از طريق تلفن ، تلگراف ، تلکس ، نامه و … با يکديگر ارتباط برقرار کنند.

مبادلات از راه دور (در توضیح مفهوم بازار ) :

امروزه به علت تخصصی تر شدن بازارها حجم وسيعی از مبادلات بدون ديدن تمامی کالا و فقط با مشاهده نمونه و از راه غير مستقيم صورت می گيرد.

به هر حال ، به کوتاه ترين بيان می توان گفت که مکانيسم عرضه و تقاضا ، تاروپود بازارها را تشکيل می دهد وتحت تأثير نيروی عرضه و تقاضا است که قيمت وحجم مبادله تعيين می شود.

البته گاهی بنا به ملاحظات سياسی – اقتصادی ، دولت قيمت کالا يا کالاهای معينی را رأسا معين مي کند و از مردم می خواهد آن را در داد و ستد ها به کار بندند.

در اين صورت به ظاهر قانون عرضه و تقاضا مورد ترديد واقع می شود در حالی که در اين موارد هم می توان از قانون عرضه و تقاضا ، برای درک نتايج اقدام دولت ، استفاده کرد.

جيره بندی (در توضیح مفهوم بازار) :

جيره بندی ، نظامی است که برای کمک به توزيع کالاهايی که دچار کمبود عرضه شده اند به کار بسته می شود.

به طوری که در نمودار زیر ملاحظه می شود :

DD منحنی تقاضا

SS منحنی عرضه

OPقيمت عادی

OP قیمت قانونی

OA مقدار عرضه در ازای قیمت قانونی است

OB مقدار تقاضا در ازای قيمت قانونی است

چون مقدار تقاضا به اندازه AB بر مقدار عرضه فزونی دارد ، دولت با توزیع کوپن جیره بندی ، حداکثر کالای مصرفی مجاز خانوارها را تعیین می کند.

معمولا جیره بندی از دو جهت با اشکال مواجه است :

(1) اداره امور نظام جیره بندی و اجرای آن از جانب دولت آسان نیست.

(2) جیره بندی موجب شیوع بازار سیاه (= خرید وفروش غیر مجاز) می شود.

حمایت از تولید کنندگان از طریق تضمین قیمت محصول آن ها (در توضیح مفهوم بازار) :

چنین حمایتی ، تدبیری است برای حفظ قدرت خرید و سطح زندگی تولید کنندگانی از قبیل کشاورزان و … ، بدین صورت که دولت قیمت محصول آن ها را در سطحی بالاتر از قیمت بازار ، تعیین کرده و خرید مازاد محصول آنان را تضمین می کند.

به طوری که در نمودار زیر ملاحظه می شود:

تضمین قیمت محصولات

DDمنحنی تقاضا

SSمنحنی عرضه

OPقيمت عادی

OPقیمت قانونی

OAمقدارعرضه در ازای قیمت قانونی است

OBمقدار تقاضا درازای قيمت قانونی است

چون مقدار عرضه به اندازه AB بر مقدار تقاضا فزونی دارد ، دولت باید به خرید این مازاد ، با پرداخت قیمت تضمین شده ، اقدام کند.

معمولا تضمین قیمت توسط دولت با این مشکل مواجه می شود که به تدریج موجودی دولت افزایش می یابد و کنترل آن دشوار می شود.

به همین مناسبت است که دولت ، همزمان با تثبیت قیمت محصولات مقدار تولید را محدود کرده یا مقدار محصولی را که دولت از هر تولیدکننده ای ، به قیمت تضمین شده خریداری خواهد کرد ، مشخص می کنند.

عوامل مؤثر در تشکیل بازار :

با در نظر گرفتن آنچه که در مفهوم بازار بیان کردیم ، عوامل زیر در تشکیل بازار یک کالا یا خدمت دخالت دارند :

(1) احساس نیاز و تنش برخاسته از آن از جانب دو شخص (یا دو گروه از اشخاص) که در واقع عرضه کنندگان و تقاضاکنندگان کالا یا خدمتی هستند که مبادله آن ، نیاز مزبور و تنش ناشی از آن نیاز را برطرف می کند.

(2) در دسترس بودن کالا یا خدمت مورد نیاز از جهت زمانی و مکانی.

(3) در دسترس بودن دانش و آگاهی های مربوط به بازار از قبیل مشخصات کالا یا خدمت ، نرخ ارز و … .

(4) به توافق رسیدن عرضه کننده و متقاضی در زمینه قیمت هر واحد کالا یا خدمت مورد مبادله .

(5) وجود قوانین و مقرراتی که حافظ حقوق و منافع عرضه کنندگان ، تقاضا کنندگان و واسطه های معاملاتی باشد.

انواع بازار (در توضیح مفهوم بازار) :

بازارها را می توان از جهات مختلف تقسیم بندی کرد.

پاره ای از مبناهای طبقه بندی بازارها عبارتند از :

نوع کالا و خدمات مورد مبادله ؛ مکان تشکیل بازار ؛ زمان تشکیل بازار ؛ ماهیت عملی که در آن ها انجام می گیرد و نحوه تعیین قیمت.

بازارها ، از لحاظ «نوع کالاها و خدمات مورد مبادله در آن ها» ، پنج نوع هستند :

(1) بازار کالاهای مصرفی :

در این بازارها ، آن گروه از فرآورده های کشاورزی و صنعتی مورد داد و ستد قرار می گیرد که خریدار آن ها ، مصرف کننده نهایی است.

یعنی آن کالاها را به قصد رفع نیاز شخصی خریداری می کند و قصد فروش مجدد آن ها را ندارد.

(2) بازار کالاهای سرمایه ای :

در این بازارها کالاهای سرمایه ای (یعنی کالاهایی که وسیله تولید سایر کالاها است) مورد داد و ستد قرار می گیرد.

بازار کالاهای سرمایه ای شامل بازار مواد اولیه ؛ کالاهای در جریان ساخت و کالاهای ساخته شده است.

(3) بازار خدمات :

در این بازارها خدمات افراد و بنگاه ها داد و ستد می شود.

مانند بازار کارگران ساختمانی بازار حمل و نقل ، بازار کاریابی و … .

(4) بازار پول و سرمایه :

در این بازارها ، نرخ برابری ارزها ، یعنی نرخ تبدیل واحد پول کشورهای دیگر به واحد پول ملی تعیین می شود.

(5) بازار اوراق بهادار :

در این بازارها ، سهام بنگاه های تولیدی و بازرگانی و نیز اوراق بهادار مورد داد و ستد قرار می گیرد.

بازارها از لحاظ «مکان تشکیل آن ها » بر دو نوعند (در توضیح مفهوم بازار) :

(1) بازارهای ساکن :

این بازارها در محل های مشخصی تشکیل می شوند و انواع آن عبارتند از بازارهای بین المللی (مانند بازار گندم کالیفرنیا) ؛ بازار های منطقه ای (مانند بازار پشم استرالیا) ؛ بازارهای محلی ؛ حراجی ها و بازارهای مکاره.

(2) بازار های متحرک :

این بازارها در محل های مختلفی تشکیل می شوند و برای زمان محدودی فعالیت کرده آنگاه بر چیده می شوند و مجددا در محل دیگری به فعالیت می پردازند.

مانند نمایشگاه های صنعتی و کشاورزی.

بازارها از لحاظ «زمان تشکیل آن ها» چهار نوع اند (در توضیح مفهوم بازار) :

(1) بازار روز :

در این بازارها محصولات کم دوام و به سرعت فاسد شدنی مورد داد و ستد قرار می گیرد.

مانند میدان های میوه و تره بار.

(2) بازارهای هفتگی :

این بازارها در روز یا روزهای مشخصی از هفته تشکیل می شوند و خریداران و فروشندگان در آن روز در محل معینی گرد می آیند.

مانند دوشنبه بازار ، چهار شنبه بازار و … .

(3) بازار فصلی و بازار سالیانه :

بازارهای فصلی در مقاطع معینی از سال و بازار سالانه در موعد معینی از سال تشکیل می شوند و فعالیت می کنند.

مانند بازار گندم ، بازار برنج و … .

(4) بازارهای اختصاصی :

بازار تمبر ، بازار عتیقه ، بازار گل و گیاه و … بازارهای اختصاصی نامیده می شوند که در موعد معینی هر ساله با گردهمایی اشخاص علاقه مند دایر می شوند.

بازارها ازلحاظ «ماهیت عملی که درآنها انجام می گیرد» دو نوعند (در توضیح مفهوم بازار) :

(1) بازارهای خرید :

در این بازارها ، بنگاه های مواد اولیه مورد نیاز خود را برای تولیدکالاها و خدمات به صورت کلی یا جزئی خریداری می کنند.

(2) بازارهای فرش :

در این بازارها ، بنگاه ها کالاها و خدماتی را که تولید کرده اند ، به صورت عمده یا خرده در معرض فروش قرار می دهند.

بازارها از لحاظ «نحوه تعیین قیمت» دو نوع هستند (در توضیح مفهوم بازار) :

(1) بازارهای تابع عرضه و تقاضا :

بازارهای تابع عرضه و تقاضا به بازارهایی گفته می شود که در آن ها قیمت کالاها و خدمات مورد  مبادله بر اساس قانون عرضه و تقاضا تعیین می شود.

(2) بازارهای تابع مقررات خاص :

در این بازارها ، معامله ها بر طبق مقررات ویژه ای انجام می شود که از پیش تعیین و اعلام شده است.

در پرتو این مقررات ، مکانیسم عرضه و تقاضا کم اثر یا حتی گاهی بی اثر می شود مانند اوپک.

 

تبانی تولیدکنندگان (در توضیح مفهوم بازار) :

گاهی تولیدکنندگان عمده ای که در یک زمینه کار کرده و محصول مشابهی را تولید می کنند ، به منظور دستیابی به انحصار و سود هرچه بیشتر ، با همدیگر تبانی می کنند.

تراست ، کارتل و هلدینگ ، سه نوع معروف این تبانی ها هستند.

تراست :

هر گاه صاحبان سهام چند شرکت عظیم سهام خود را به یک شرکت مستقل عظیم تر واگذار کنند و گواهینامه مخصوص دریافت کنند که به آن گواهینامه سود تعلق گیرد ، این شرکت مستقل عظیم را در اصطلاح «تراست» می نامند.

شرکت های تشکیل دهنده تراست ، استقلال مالی ، بازرگانی و فنی خود را از دست می دهند و تمامی امکانات و قدرت عمل آن ها به تراست منتقل می شود.

لیکن تراست چنان عمل می کند که صاحبان سهام شرکت های تشکیل دهنده خود را ، هرچه بیشتر به سود برساند.

از مهم ترین تراست های جهان می توان از «جنرال موتورز» و «استاندارد اویل اونیوجرسی» نام برد که اولی در بازار اتومبیل و دومی در بازار نفت فعالیت می کند.

کارتل :

هرگاه چند شرکت تولیدی عظیم (مثلا چند تراست) که کالای مشابهی تولید می کنند ، برای حذف رقابت بین خودشان در موارد خاصی (مانند قیمت ، سهمیه تولید ، منطقه فروش و …) به توافق برسند ، یک کارتل را تشکیل می دهند.

در کارتل هریک از شرکت های عضو ، استقلال و شخصیت حقوقی خود را حفظ می کنند.

لیکن از تصمیمات مرکز برنامه ریزی و هماهنگی کارتل پیروی می کنند.

از معروفترین کارتل های جهان می توان «کارتل بین المللی نفت» را نام برد که شامل 7 تراست نفتی است.

هلدینگ :

به تدریج که قوانین ضد تراست در بسیاری از کشورهای جهان تصویب و به اجرای گذاشته شد ، مؤسسات عظیم مالی دیگری (که هلدینگ نامیده می شوند) جای تراست ها را گرفتند.

تفاوت هلدینگ با تراست در این است که تراست سهام شرکت های تشکیل دهنده خود را به امانت نگه می دارد و مالک اسمی آن ها نیست در صورتی که هلدینگ ، عملا تعدادی از سهام شرکت های تولیدی عضو خود را خریداری می کند.

بازار رقابت انحصاری (در توضیح مفهوم بازار) :

در ذهن عامه مردم ، بازار یک کالا (یا خدمت ) یا رقابتی است و یا انحصاری.

اما حقیقت آن است که امروزه بازارها معمولا به حالت آمیزه ای از رقابت و انحصاری فعالیت می کنند که ادوارد شامبرلن ، اقتصاد دان معاصر امریکایی ، آن ها را «بازار رقابت انحصاری » نامیده است.

رقابت انحصاری موقعی پدید می آید که تعداد زیادی فروشنده در تولید و فروش کالای معینی فعالیت می کنند ، لیکن مصرف کنندگان آن کالاها را غیر مشابه می دانند.

این تشخیص مصرف کنندگان گاهی ناشی از تفاوت واقعی کالاها است و گاهی از تصور آنان سرچشمه می گیرد.

مثلا بازار اتومبیل یک بازار رقابت انحصاری است.

زیرا تمامی انواع اتومبیل یک نیاز اصلی مصرف کنندگان را بر می آورد.

لیکن هر نوع اتومبیل ویژگی های خاص خود را دارد و بدین گونه برای هر نوع اتومبیل تقاضای جداگانه ای وجود دارد.

بازار رقابت انحصاری ، به دلیل کثرت تعداد فروشندگان ، به بازار رقابت کامل و به دلیل غیر مشابه بودن کالاهای در معرض فروش ، به بازار انحصاری کامل شبیه است.

نقش تبلیغ و علائم تجاری (= مارک ها) در بازار رقابت انحصاری (در توضیح مفهوم بازار) :

تبلیغ و علائم تجاری در بازارهای «رقابت کامل» و «انحصار کامل» نقش مهمی ندارند.

زیرا در شرایط رقابت کامل ، کالاها یکسان است و هرکدام از تولیدکنندگان به آن اندازه بزرگ نیستند که بتوانند بر بازار و قیمت بازار اثر بگذارند.

بنگاهی هم که در شرایط انحصار کامل کار می کند ، رقیبی ندارد ودر نتیجه از تبلیغ بی نیاز است.

لیکن تبلیغ و علائم تجاری در بازار رقابت انحصاری نقش حساس و تعیین کننده ای دارند.

زیرا هر فروشنده با استفاده از نام و علامت تجاری خود ، می کوشد با تبلیغ برای آن کالا و یا بسته بندی متفاوت و ایجاد تسهیلات گوناگون برای خریداران و… کالای خود را متفاوت وبرتر از کالای دیگران جلوه دهد.

بازار چند قطلی (=انحصار چند جانبه فروش) :

انحصار چند جانبه فروش وقتی بر بازار حاکم است که تعداد محدودی فروشنده در زمینه تولید و فروش کالای معینی فعالیت می کنند و هر فروشنده ای قبل از هر حرکت و اقدام ، واکنش رقیب یا رقبا را در نظر گرفته برای رو به رو شدن با آن تدبیر های لازم را بیندیشد.

فروشندگان رقیب معمولا کالای مشابه را در معرض فروش می گذارند.

گاهی هم ممکن است کالایشان اندکی تفاوت داشته باشد.

اگر در این بازار فروشندگاه که تعداد اندکی هستند با هم به توافق برسند ، بازار شکل انحصاری پیدا می کند ، در غیر این صورت بازار وضعیت رقابت کامل را خواهد داشت.